Het Vaticaan in de Tweede Wereldoorlog, in 1964 en 2001

Affiche Stellvertreter. Mijn keuze voor het bespreken van Hochhuths stuk 'Der Stellvertreter' uit 1963 (in het Nederlands vertaald door Gerrit Kouwenaar met de titel 'De Plaatsbekleder') kreeg kortgeleden ineens een verrassende actualiteit. Een artikel in Trouw van 9 augustus 2001 en een tv-uitzending van Nova op 13 augustus brachten het onderzoek naar het oorlogsverleden en de rol van Paus Pius XII ten aanzien van de jodenvervolging ter sprake. Die rol is het thema van Hochhuths stuk.

Tussen de autoriteiten van het Vaticaan - onder wie professor Peter Gumpel die bezig is met de zaligverklaring van Paus Pius XII - en een gemengde commissie van zes Joodse en Roomse historici is er ruzie. Volgens laatstgenoemden zou de paus niets over Hitler, de joden en de Holocaust gezegd hebben. Hij had het alleen over 'mensen' en had uit angst voor de bolsjewieken een concordaat met Hitler gesloten. De Joodse historici willen nu inzage in ongepubliceerde brieven en in archieven. Gumpel wil deze niet te vroeg openen. Eerst moet alle mogelijke onderzoek voltooid zijn. Mocht Pius XII toch laakbaar blijken dan zou volgens kerkjurist Ruud Huysmans, naar de overtuiging van Rome, een reeds afgekondigde zalig- of heiligverklaring onomkeerbaar zijn.

De Plaatsbekleder

Foto Pius 12 Ineens blijkt Hochhuths schitterende toneelstuk 'De Plaatsbekleder' uit 1963 actueel te zijn. Van de première in 1964 af beleefde het behalve groot succes ook turbulente taferelen. De voorstellingen in de wereldsteden werden verstoord door schreeuwen, fluiten, stampen en het gooien van stinkbommen. Er werden protestmarsen georganiseerd, gemeenteraadsleden, burgemeesters en geestelijken bakkeleiden met elkaar. Er vielen vele gewonden.

Waardoor dit alles? Hochhuth had met dit 'documentair' theater politieke en religieus gevoelige snaren geraakt. Hij verrichtte jaren speurwerk in gerechtelijke documenten, dagboeken etc. en bracht de waarheid op het toneel. Wel artistiek verpakt en daarom interessant en overrompelend.

Vorm, inhoud en spannende gebeurtenissen

Toneelfoto. De Plaatsbekleder werd in Nederland in 1964 door het Nieuw Rotterdams Toneel onder regie van Richard Flink gespeeld. Ook hier veel commotie: rellen en kranten vol artikelen. Maar de voorstelling was prachtig. Het NRT maakte van pater Riccardo en de Paus schitterende creaties. De namen van acteurs als Eric Schneider, Johan Schmitz, Luc Lutz zullen ouderen zich nog herinneren. Het indrukwekkende decor gaf uitzicht op het Vaticaan. Terzijde daarvan waren de vergassingsruimtes en middenin twee banieren met een hakenkruis en S.S.-teken. De kostbare kostuums van de hoogwaardigheidsbekleders staken af tegen de schamele kleren van de kampbewoners. Toch was er geen sprake van realisme. Het diabolisch formaat van de verschrikkingen verdroeg dit niet.

Hochhuth liet in de drie eerste bedrijven de toeschouwers kennismaken met de nuntius, gezant van de paus, met Riccardo, die getuige was van de jodenvervolgingen in Berlijn en met de historische figuur Gerstein een anti-nazi, die in S.S.-vermomming vele mensen heeft kunnen redden. Daar is later ook de Jood, met wie Riccardo van soutane, naam en ster ruilt opdat de eerste gered zal worden. Verder treden er Nazi-figuren op als Eichmann en de dokter, de historische arts, in wie Mengele te herkennen is. Het Joodse gezin op deportatie vormt met hen een schril contrast. In het vierde bedrijf treedt eindelijk de Paus in vol ornaat op. Hij schrijft niet, zoals iedereen verwacht, een brief aan Hitler, die hij respecteert als een bolwerk tegen het bolsjewisme, maar leest een nietszeggend epistel voor. Dan doet Riccardo wat wij allen hadden moeten doen: hij speldt zich de gele ster op en gaat met de Joden mee, de Paus in verbitterde miskenning achterlatend. Ellendig en berooid komen zij in Auschwitz aan. Na de dood van beide Riccardo's en het bericht dat de Paus geen schuld treft, valt het doek.

In 2001 wordt dit weer opgetrokken door het onderzoek naar de rol van Paus Pius XII.

Els Wiertz-Boudewijn

Voortaan zal niet elk nummer van dit blad verrijkt zijn door Els Wiertz' artikelen. Om gezondheidsredenen moet zij haar onderzoek- en schrijfactiviteit wat intomen. De redactie wenst haar veel sterkte.

hoofdmenu    inhoudsopgave    archief    over 'tKA   

Laatst gewijzigd: 7 september 2001