Naar: Inhoudsopgave archief of Inhoudsopgave 't Kan Anders
Ik denk dat we niet blind zijn geworden, ik denk dat we blinden zijn, blinden die zien, blinden die ziende niet zien.
Uit:"Stad der blinden" van José Saramago
In een pluriforme samenleving die door technocratisering en bureaucratisering en door mondialisering en commercialisering voor velen steeds complexer is geworden, moet er voor gewaakt worden dat economische, sociale en culturele verschillen niet ontaarden in onoverbrugbare geschillen. Geschillen die uiteindelijk zullen resulteren in geweld.
De 'Cultuur van vrede en geweldloosheid' omvat waarden, houdingen en gedragingen die
een afspiegeling zijn van het respect voor het leven, voor mensen en hun waardigheid en
voor alle mensenrechten. Binnen een dergelijke, beschaafde cultuur wordt geweld in al zijn
verschijningsvormen afgewezen en worden de principes van vrijheid, rechtvaardigheid,
solidariteit, tolerantie en wederzijds begrip erkend en gerespecteerd.
Daarom verdient het streven naar een cultuur van vrede en geweldloosheid de allerhoogste aandacht en prioriteit. In een democratische, open samenleving kan niet gesproken worden van de cultuur, maar kan cultuur beschouwd worden als een 'mozaïek' dat is opgebouwd uit diverse subculturen: Een dergelijke culturele diversiteit (pluriformiteit) moet voldoende ruimte en gelegenheid krijgen, zodat de verschillende subculturen zich kunnen openbaren, ontwikkelen en ontplooien en elkaar kunnen ontmoeten. Zodoende kan cultuur dan fungeren als een kweekvijver, als een broedplaats, waarin verschillen overbrugd kunnen worden en geschillen geweldloos worden opgelost.
Waar het in een levende, dynamische cultuur dus vooral om moet gaan is het creëren van ruimten en mogelijkheden voor ontmoeting, uitwisseling en dialoog. Daarmee worden kansen geboden voor samenwerking en samenhang, voor inspiratie en integratie. Maar om die kansen te grijpen en te benutten is vooral ook een zekere vaardigheid, een levenskunst van de deelnemende burgers vereist: soepelheid van geest, verbeeldingskracht, inlevingsvermogen en verdraagzaamheid. Voor de ontwikkeling van een dergelijke vaardigheid is een belangrijke rol voor het onderwijs weggelegd. Door het leren en het hanteren van die levenskunst kan bereikt worden dat wij in de eerste plaats met elkaar samen leven in plaats van naast en langs elkaar. Pas dan kan er sprake zijn van een beschaafde samenleving waarin een ieder tot zijn recht kan komen en waaraan iedere burger zijn steentje bij kan dragen.
Naast de genoemde levenskunst kunnen ook de kunstzinnige vorming en kunstparticipatie in
belangrijke mate bijdragen aan een creatieve en dynamische ontwikkeling van de cultuur in
een samenleving. Volgens de Duitse dichter Schiller is kunst daarom zo belangrijk doordat zij
alle vermogens van het individu aanspreekt, de zintuigen en gevoelens. Kunst is een
cognitieve activiteit die niet vergeet dat zij ook 'spel' is. Dat wil zeggen dat zij een complete
relatie met de wereld en een actieve communicatie met alle mensen kan bevorderen.
Reeds in zijn standaardwerk over beschaving "Het civilisatie-proces" stelt de socioloog Norbert Elias dat onder invloed van civilisatie zich het verschijnsel van het mimetisch (nagebootst) geweld ontwikkelt. Als gevolg van het structurele geweld, dat uitgaat van overheidsvoorschriften en van organisaties en instituties, ligt onderhuids ook in onze beschaafde samenleving veel geweld opgeslagen. Er is sprake van een groot geweldspotentieel. Vraag daarbij is, wanneer en hoe dit sluimerende geweld tot uitbarsting kan komen. Naast een toegenomen weerloosheid ten opzichte van het door de staat gemonopoliseerde geweld blijft bij mensen de fascinatie voor geweld bestaan. Het media-geweld lijkt die fascinatie in stand te houden. Ook in dit geval is een rol voor het onderwijs weggelegd om op termijn mensen kritischer en meer weerbaar te maken tegenover het gebruik en misbruik van (media)geweld.
Tolerantie, in de betekenis van verdraagzaamheid, is een wezenlijk aspect van een geweldloze cultuur. Zonder tolerantie en wederzijds respect wordt een samenleving onleefbaar en uiteindelijk gewelddadig. Maar als gevolg van het structurele geweld in de samenleving, dat gepaard gaat met uitsluiting, vervreemding, maatschappelijk autisme, ontaardt tolerantie in onverschilligheid, cynisme en apathie. Daardoor lijkt er sprake van een sociaal-culturele verloedering en van een verminderde solidariteit met en verantwoordelijkheid voor anderen. Onder invloed van de heersende neo-liberale ideologie, waarin de nadruk wordt gelegd op het vrije markt denken, privatisering, concurrentie en prestatie, begint de moderne, westerse samenleving steeds meer op een ordinaire vechtmaatschappij te lijken. En door verschijnselen zoals dat van het 'zinloos geweld' lijkt het geweld zich nu tegen onszelf te keren. Ondanks de technologische vooruitgang en een veel bejubeld 'poldermodel' lijkt er een terugval in beschaving plaats te vinden.
Maar 'er heerst een mentale stilte, waarin het denken het nulpunt aan het naderen is', aldus de Portugese schrijver José Saramago. De culturele en politieke elites voeren hun intellectuele debatten in hun 'ivoren torens' en verkondigen vervolgens van daaruit hun morele boodschap aan de burgers. Zij roepen om meer tolerantie en beter gedrag. Maar visie en idealen ontbreken. Inhoudelijke debatten met diezelfde burgers worden niet gevoerd. Die moeten het zelf maar uitzoeken. Volgens Saramago zou Europa een Europa van de burgers, van de burgerlijke verantwoordelijkheid moeten zijn. 'Ik zou graag een Europa zien dat nadenkt en dat zich bemoeit met de problemen van de wereld. Maar nee, onverschilligheid viert de boventoon.' Saramago vindt dat de cultuur verloedert: 'Wanneer ze vandaag de dag over cultuur praten, denken ze aan spektakel. Het fameuze credo van de Romeinen, 'brood en spelen' wordt dagelijks in de praktijk gebracht. Zoveel mogelijk circus.'
Hier ligt een grote uitdaging om in het kader van 'Rotterdam Culturele Hoofdstad van
Europa in 2001' die mentale stilte te verbreken en daarmee de cultuur van vrede en
geweldloosheid een stimulerende impuls te geven.
Rein Heijne
Naar: Inhoudsopgave archief of Inhoudsopgave 't Kan Anders
Last Updated 20 augustus 1999